‘Heroines of Sound’ toonde wat we dagelijks missen op het podium, met vrouwelijke supersterren Anna La Berge, AGF en Gudrun Gut, en veel vooral nog onbemind vrouwelijk talent. Programmatoren (m/v), doe er je voordeel mee!

Dagelijks sjokt een stoet ‘Mauer-en-stadsstrand’-toeristen voorbij aan Radialsystem V, van buitenuit gezien vrij onopvallende gebouw, gelegen tussen Ostbahnhof en Janowitzbrücke. Gelukkig vond een ander en talrijk lokaal en internationaal publiek vrij vlot de weg naar Heroines of Sound in het oude gemaal, ‘Space for Art and Ideas’.
Is een festival voor alleen vrouwelijke componisten en muzikanten anno 2015 nog nodig? Ja zeker. Daarover schreven we uitgebreid in Gonzo (circus) #126. We kunnen alleen maar vaststellen dat het overgrote deel van de programmatoren en bookers nog steeds man zijn die mannen op het podium brengen. Zelfs gevestigde vrouwelijke muzikanten – behalve als ze op het ‘label van de maand’ zitten – worden tegenwoordig nauwelijks geboekt. “Als ik wil worden geboekt – behalve als op een festival als Heroines of Sound – moet ik mezelf heel agressief verkopen als een product verkopen, mezelf ‘branden’ – met een nieuwe look- en mijn muziek in een hokje stoppen. Daar heb ik geen zin in want het maakt me steeds vermoeider. Ik sta vaak op het punt om op te geven.” Dat bevestigden verscheidene vrouwelijke muzikanten tijdens Heroines of Sound-festival, dat van 10 tot en met 12 juli voor de tweede keer plaatsvond in Berlijn.

Potlood

Vooreerst bestond het publiek voor zo’n 60% uit vrouwen. Het doet deugd om als vrouw te beseffen dat je niet ‘alleen op de wereld bent’. Je ontmoet er vrouwelijke muzikanten, journalisten, producenten, bookers en curatoren. En het is vervolgens boeiend om te merken dat de meeste gesprekken over de passie voor muziek en nieuwe plannen gaan, over de manier van werken en over het samenwerken, en allesbehalve over het ‘eeuwige gezaag’ waar veel vrouwelijke artiesten van worden beticht
Die onderlinge verbondenheid geeft – overigens zoals vele festivals – energie en inspiratie om te blijven doorwerken en niet de laptop of het componistenpotlood over de haag te gooien. Dat geldt voor kleinschalige events zoals een concert van drie vrouwelijke muzikanten dat de Finse muzikante Islaja – die lang op het hippe Fonal-label zat -vorig jaar in Helsinki organiseerde tot grotere events zoals Heroines of Sound.
Daarnaast genereert een dergelijk festival – mede georganiseerd door vrouwelijke curatoren, bookers en pr-agency Stars & Heroes – behoorlijk wat persaandacht. En dat creëert vervolgens ‘awareness’. Een lelijk Engels woord, maar meer nog dan alleen bewustzijn bij het eigen publiek houdt het ook bewustzijn en bekendmaking bij een breder publiek in. En dat is helaas nog steeds nodig, zoals we na de publicatie van ons ‘Vrouwen met visie’-nummer.

Maar

Het zou echter jammer zijn als we over vijf decennia we weer een ‘Heroines of Sound’ festival moeten organiseren om dode vrouwelijke muzikanten/pioniers te ‘herontdekken’. Pauline Oliveros, Johanna Magdalena Beyer, Bebe Barron, Daphne Oram en Delia Derbyshire et cetera zijn intussen aan de vergetelheid onttrokken en hebben soms nog bij leven nog de erkenning gekregen die verdienen.
Het werk van Teresa Rampazzi (1914-2001) is daarentegen slechts bij insiders bekend. Met enige overdrijving werd gesteld dat ‘Environ’ uit 1970 het eerste werk waarvoor de term ‘ambient’ werd gebruikt, lang voor Brian Eno (‘Here Come The Warm Jets dateert uit 1973). Deze ‘pioniers-wedloop’ en de nadruk op het formele cv vormen maar een deel van het verhaal. Het leven, de bijzondere werkwijze, samenwerkingen, de context, beïnvloeden en beïnvloeden van anderen en iemand die daarover met enthousiasme verteld. Dat verhaal over de vrouwelijke pioniers/muzikanten had meer gezien en verteld mogen worden tijdens Heroines of Sound – en overigens ook in de media.
Daarom is het ook jammer dat het ondersteunende programma werd beperkt tot de zoveelste paneldiscussie over wat het betekent om een vrouwelijke muzikant te zijn. Inhoudelijk brengen dit soort panels vaak niets nieuws. Het echter vooral uitgelezen publieke netwerkmomenten, waarvoor hopelijk de juiste ‘bobo’s – mannen én vrouwen – zijn uitgenodigd en komen opdagen. Om ervoor te zorgen dat over vijftig jaar Heroines of Sound overbodig is geworden. We lieten dit netwerkmomentje toch even voor wat het was en genoten van de Berlijnse zon.
Net zoals het opschalen en professionaliseren van de activiteiten. De muziekproductie en geluid waren van hoge kwaliteit, maar het onthaal – van bezoekers, artiesten en pers – kon wel wat beter. Vooral bij overlappende programmaonderdelen zoals de performance ‘Analogue’ van Joanna Bailie en bij de geluidsinstallaties stond bijzonder weinig informatie. En ook een echte festivalsfeer ontbrak nog in het mooi verbouwde maar een beetje klinisch verbouwde gebouw met z’n nog glimmende glas-en-staal uitbouw en zwarte dozen. Al was het aangenaam toeven op de ‘Pulsating Patio’ van Jutta Ravena die af en toe luidruchtig de aandacht opeiste tijdens gesprekken en tegelijk lieflijk klotste tegen tegen de houten vlonders en daardoor de eendjes op de Spree niet al te zeer verontruste.

Porno

Al hadden we bijna spijt dat we naar Berlijn waren afgereisd voor Heroines of Sound. De openingsperformance ‘if you liked my posts, I wouldn’t need to express myself in real life’ van Julia Mihály had meer weg van een activistisch LGBT-toneeltje waarin een en ander in allerlei gaten wordt gestopt om te provoceren zonder nog te kunnen provoceren, compleet met naïeve symboliek – drie mannen houden de kunstenares in hun greep met clingfilm die ze later omtovert in een bruidsjurk waarmee ze haar fluogroene/roze outfit bedekt. De statements die ze van social media plukte, de stem en de geluiden waren nog interessant; de vorm gedateerd.
Gelukkig kwam er meer diepgang in Mihály’s vertolking van Iris Ter Schiphorsts ‘Vergiss Salome’. De androgyn aangeklede Mihály balanceert na een traag begin gevaarlijk tussen bekeken worden en kijken, tussen zwijgen en het uitschreeuwen. Het abrupte einde intrigeert. Hoe loopt het af met Salome, de vamp die het hoofd van Johannes De Doper eiste? Kan ze zich losmaken uit de beknellende blik van haar aanbidders?
De van oorsprong als operazangeres getrainde Mihály bracht ten slotte nog een eigen elektronisch stuk ‘scope_4’, een tapestuk opgebouwd uit field recordings van steden en insecten, vermengd met opnames van haar stem. Mihály zelf zit gehurkt op de vloer, verscholen achter haar laptop in het donker achteraan podium. Vanuit die verscholen positie laat ze de rusteloosheid van de stad via de vierkanaalsinstallatie op ons afdenderen. Heidrun Schramms ‘Tuned’ (2015) was eveneens een vierkanaals elektro-akoestisch stuk maar door het andere basismateriaal – tapes van het stemmen van snaarinstrumenten en elektronische wervelstormen – klonk dit stuk warmer, vaak een beetje folkachtig met Sefardische en Oosterse invloeden, dan het werk van Mihály.

Octopus

Daarna zetten Les Femmes Savantes – onder wie Andrea Neumann die op haar beurt werkte met Axel Dörner en Sven-Åke Johansson – het op een geslurp, gemis, gepruttel en gepiep. Met z’n vijven brachten ze met fluit, trompet, elektronica, prepared piano, stem, duimpiano en het laboratorium van de alchemist een eclectische en ritmische set, die nog het meest aan Durian Brothers deed denken. Tijd voor Durian Sisters?
De Oostenrijkse componiste en producer Electric Indigo zorgde voor een eerste hoogtepunt van Heroines of Sound. Gezeten achter een simpele tafel in blauw licht begint en rijkelijk omgeven door mist lijkt ‘109.47 Degrees’ aanvankelijk richting Biosphere en Sunn O))) af te drijven, maar geleidelijk aan worden de geluiden het stuk – geïnspireerd door Peter Sloterdijks metafoor van het schuim – dieper en dieper. Door de zeskanaalsopstelling, granulaire synthese en spectrale interpolatie klinkt het geluid zowel ver als dichtbij en zijn de klanken – afkomstig van geprepareerde piano en een barokorgel – meer en meer gevarieerd. In rood licht badend worden we wakker uit een geweldige trip.

Baby Joe

De stem blijft het meest wonderlijke instrument dat we kennen. De in Amsterdam woonachtige fluitiste Anne La Berge ging tijdens een residency in Californië op zoek naar het ontstaan van de stem. Ze vond die in een legende die ze in het verhaal van Syd & Baby Joe goot.
Na de geboorte van Baby Joe moet Syd hem op de grond leggen om te kunnen werken. Ze stelt hem gerust door tegen hem te praten. In de loop der jaren groeit het geruststellende gepruttel uit tot betekenisloos en aanhoudend gekakel. Teenager Joe – op zoek naar de zin van het leven en een echte conversatie – grijpt bloederig in. We hadden het overigens niet erg gevonden als iemand dat had gedaan met het kleffe stelletje dat voor ons zat te kletsen en zoenen tijdens de performance en dus blijkbaar de boodschap van La Berge in dit nieuwe stuk ‘Utter’ niet had begrepen.
De beelden die Isabel Vigier – zij bestiert samen met Yannis Kyriakides het label Unsound – waren indringend, ook al werden ze in miniformaat op groot scherm getoond. De bedoeling is dat in een latere versie van ‘Utter’ de luisteraars op tablets hun eigen verhaal kunnen maken en dat dit de performance van La Berge zal aansturen.

Grijs haar

La Berge is niet alleen virtuoze fluitiste en componiste, die nog meer erkenning zou mogen krijgen, maar beschikt ook over enorme humor. Zelfs als ze haar bedeesder jongere vrouwelijke collega’s de mantel uitveegt. In het videoportret dat we voor haar performance krijgen te zien, poneert ze parmantig dat ze een oude vrouw is nu met grijs haar een bril die weliswaar goed kan fluiten en aan knopjes kan draaien (niet dat van mijn man, haast ze zich snel te zeggen met een knipoog) maar vooral dat ze een zaal vol 24-jarige vrouwelijke componisten en muzikanten durft binnen te gaan en te zeggen: ‘get yours together’!
Die inleiding ontbrak vervolgens jammer genoeg bij de tapestukken van de vrouwelijke pioniers – waardoor het publiek begon te roezemoezen – uit de BBC Studio Radiophonic Workshop (1962-1969) maar Daphne Orham, Maddalena Fagandini en Delia Derbyshire moeten ook vrouwen geweest zijn met een enorm gevoel voor humor. Die laatste componeerde niet alleen het kenwijsje van Dr. Who maar een enorm oeuvre waarvan bijvoorbeeld ‘An Electronic Storm in Hell’ en ‘Ziwzih Ziwzih OO OO OO’ perfect bij Monthy Python en het even absurdistische oeuvre van kunstenaar Nathanial Mellors hadden gepast.

Gecomponeerd

Dag 2, deel 1 en we maken ons op voor een aantal recente hedendaagse gecomponeerde stukken. Ensemble Mosaik speelt zeer geconcentreerd het mikrotonale ‘Operator’ van Marianthi Papelexandri-Alexandri, ‘Breaking’ van Iris Ter Schiphorst en ‘greetings from a doppelgänger’ van Jagod Szmytka. Evenwel het is Annelyse Blacks ‘4238 De bullion’ uit 2007/8 dat het publiek in vervoering brengt. De pianist van Ensemble Mosaik bespeelt als een danser van het vermaarde Brusselse dansgezelschap Rosas het klavier, de snaren en zelfs het deksel. Zijn handen kronkelen, vegen, smeren, strijken over de toetsen en het deksel waarbij hij gebruikt maakt van een metalen plaat, een opwindbaar speelgoedkippetje en gekleurde balletjes. Wat hij speelt en toont aan de camera wordt live bewerkt met elektronica, geloopt en vervolgens getoond op een split screen waardoor een gelaagde quatre-mains voor 1 pianist ontstaat.
Ook hoogst onconventioneel is de wijze waarop de pianist in Kirsten Reese’s ’the lightest words had the weight of oracles’ de Fairlight CMI, de allereerste digitale synthesizer en sampler, gebruikt. Naast de futuristische en vaak vervreemdende geluiden leidde vooral de manier van bespelen tot hilariteit. De ‘pianist’ moest het dansen met handen en polsen over het toetsenbord geregeld onderbreken om commando’s te geven aan de computer (yep, zwart-groene monitor) met een touchpen of door een reeks letters in te typen. De samplers werden immers aangestuurd met 8bit cassettes die gewisseld werden door een soort diaprojectiesysteem waarvan de geluiden – zoals in Otto Piene’s ‘The Proliferation of the Sun’ uit 1967 – ook werden gebruikt voor in de compositie zelf. We twijfelen wel aan de gezochte combinatie met elektrische gitaar, die ons deed denken aan Michel Petrucciani.

Brugjes

Ook de tweede dag kreeg een elektronisch deel. Voor en na een reeks tape-stukken van Amerikaanse pioneers, traden respectievelijk Nic Endo en Kyoka op. De dwarsverbanden waren voor de goede verstaander duidelijk maar deze specifieke keuzes hadden toch wat meer uitleg verdiend. Zo vloog Nic Endo met haar ‘Walking – Dancing – Falling’ meteen in de bassen maar evolueerde haar set naderhand naar een meer filmisch geluid om te eindigen met een unheimisch onweer. Zo werd een mooi brugje gemaakt naar de filmmuziek die Louis en Bebe Barron in 1956 maakten voor de b-film ‘Forbidden Planet’. Pas in 1997 kreeg Bebe Barron erkenning als componist. Voordien vonden haar – mannelijke – collega’s knippen en plakken met tapes niet echt ‘componeren’.
Kyoko is de enige vrouwelijke muzikant op het befaamde label raster-noton van Carsten Nicolai (Alva Noto) en companen. De zeer specifieke esthetiek van raster-noton klonk ook door in haar set. Droge, harde klanken en mathematische visuals zoals we die gewend zijn van de live shows van Atom tm bijvoorbeeld. Minimal Techno of gedeconstrueerde pop, gezeten op een ongemakkelijk krukje kozen we dan maar voor het laatste.

Hoogspringen

De twee sterren van het festival waren ongetwijfeld AGF en Gudrun Gut. AGF of Antye Grei-Ripatti is al twee decennia een van de meest vooraanstaande elektronische vrouwelijke muzikanten en heeft ook een grote naam opgebouwd als visueel kunstenaar. Daarbij is ze steeds meer de relatie tussen stem, elektronica en beeld gaan onderzoeken. Ze omschrijft haar werk ook onomwonden als feministisch, onder andere door vaak samen te werken met vrouwelijke kunstenaars en vooral door het werk van vaak onbekende schrijfsters en dichteressen te gebruiken als basis voor haar werk. Daarbij lopen gedichten vaak uit in klanken, zoals in #newwoman waarvoor ze het werk van Hirasuka Raicho uit 1911 gebruikte. Haar fascinatie voor Japan leidde haar in 2014 nog naar het Saporro International Arts Festival en het mooiste werk van de avond uit haar pasverschenen album, een samenwerking met Tujiko Noriko. Het is ook altijd verfrissend om AGF live aan het werk te zien. Bij haar geen saaie laptopperformance maar een opzwepende show waarin ze hiphop moves combineert met de opwarmingsoefeningen van hoogspringster Tia Hellebaut, en dat allemaal op abstracte beats.
In ‘B-Movie: Lust & Sound in West-Berlin (1979-1989) over opkomst en verval van punk, neue Deutsche Welle en technocultuur in Berlijn figureert Gudrun Gut (Malaria!, Mania D., Einstürzende Neubeuten, …) veelvuldig. Meer dan dertig jaar later blijkt ze nog even gedreven en wild, maar ook een indrukwekkende performancekunstenares en muzikante die al die invloeden in haar oeuvre heeft verwerkt en intussen verrijkt met soms eenvoudige maar soms ook erg to-the-point persoonlijke en humoristische video’s. Al mopperde ze even dat ze maar – net als alle anderen – slechts 25 minuten op het podium mocht staan.

Greie Gut Fraktion

‘Wildlife 2.0’ – met beelden van haar eigen weelderige tuin op een boogscheut van Berlijn – is een nieuwe versie van haar album ‘Wildlife’ en staat in contrast met ‘Frei Sein (Dabei Sein)’ met zijn stampende beat, waarin ze tekstueel teruggrijpt naar die rebelse tijd. Welke lucht maakt vrij? Die van de stad of het platteland? Gudrun Gut wil allebei en wel nu. Haar parlando, met een stem op de wijze van Marianne Faithfull gezongen versie van Tina Turners ‘Simply The Best’ brengt ze met een dikke vette knipoog maar ze behoudt ook het verlangen dat uit het origineel spreekt. In de korte set halt ze ook nog ‘Kaltes Klares Wasser’ (1981) van Malaria! uit de kast, met een video waarin ze zich schatplichting toont aan het surrealisme van filmmakers als Luis Buñuel en Maya Deren.
En geniale maar grumpy sterren – ook vrouwelijke – hebben recht op een toegift. Als mooie afsluiter geweest van een gevarieerd en bij momenten zeer inspirerend festival, mogen Gut en Greie nog even Greie Gut Fraktion van stal halen voor een ‘Zugabe’. En ook al is GGF misschien een ‘brand’, voor het enthousiaste (thuis)publiek maakt het niet uit.
Gezien: ‘Heroines of Sound’, Radialsystem V, Berlijn, 10-12/07/2015.