Kunst als ‘politiek’ onderdeel van de publieke ruimte
‘Bovendien hebben ze geen enkel effect, ze spelen alleen maar mooi weer voor gelijkgestemden’, schampert Harmen de Hoop in het gesprek dat hij heeft met Jonas Staal over hun samenwerking die in Activism Doubt wordt gedocumenteerd. De Hoop kan naar eigen zeggen niet zoveel met ‘politieke’ kunst. Jonas Staal is een politiek kunstenaar in hart en nieren. Zie daar een tegenstelling die bij vlagen uitermate interessant werk oplevert. Meer vragen oproept ook dan beantwoordt. In hoeverre heeft geëngageerd werk anno nu nog werkelijk invloed?
De Rotterdamse kunstenaars trokken een kleine drie jaar met elkaar op met een ietwat ander doel: het becommentariëren van de positie die beide kunstenaars in hun individuele werk vertegenwoordigen. Spelregels? Het werk vindt plaats in de openbare ruimte, wordt door de ene kunstenaar bedacht en door de andere uitgevoerd. Dat leidt tot frictie, tot discussie, tot onbegrip. En dat is goed. In het gezamenlijke gesprek, achterin het boek, worstelen de twee met het begrip ’politiek’. Vreemd is dat niet, zoals Staal het treffend verwoordt. De Hoop (uit 1959) is van de punkgeneratie, Staal (1981) groeide op in de jaren negentig van de vorige eeuw. Dat botst. Voor Staal is alles politiek. ‘Mijn definitie van politiek richt zich op het direct vertegenwoordigen van idealen. Zoals ik ideeën formuleer en presenteer over de wereld zoals die zou kunnen zijn, formuleer en presenteer ik politiek zoals die zou kunnen bestaan’, zegt hij. De kunstenaar als volksvertegenwoordiger. Daarvan gaan bij De Hoop de haren rechtovereind staan. In zijn werk trekt hij zich het liefst terug. Het publiek mag zelf een mening vormen. Of niet natuurlijk, maar De Hoop gaat er geen handje bij helpen.
Het werk van De Hoop is vaak niet meer dan een verandering van een specifieke locatie. Het wordt onderdeel van de publieke ruimte, valt niet altijd op en is zeker niet te herkennen als kunst. Zijn werk lijkt in eerste instantie vanzelfsprekend, maar spot met de spelregels van het sociale verkeer en wringt daarom juist. Belangrijker: zijn (beeld)taal is universeel en spreekt iedereen aan. Herstel: kan iedereen aanspreken. Dat is precies wat De Hoop in het werk van Staal mist. Hij verwijt hem een te academische benadering: ‘Ik heb het idee dat jij werken maakt die alleen maar binnen de kunstwereld werken. Ze zijn ook zo academisch van inhoud dat ze niet op locatie kunnen werken voor een passerend publiek en dat is nu juist mijn grote doelstelling.’ Wie nu denkt dat het werk van Staal en De Hoop in Activism Doubt ook bol staat van te tegenstellingen heeft het mis. In de kern verschillen de intenties van de twee Rotterdammers niet eens zoveel. De uitvoering is anders, oké, maar ook De Hoop stopt idealen in zijn werk. Al probeert hij ze angstvallig te camoufleren.
Het maakt Activism Doubt tot een interessant boek. Tot een amusant en aangrijpend, ook. De argeloosheid waarmee beide kunstenaars de publieke ruimte veranderen is speels en confronterend. Laveert grappig genoeg ook tussen het werk van Staal en De Hoop door. Niet zo groots en opvallend als dat van Staal, die landelijke bekendheid kreeg met de Geert Wilders-werken, maar manifester en directer dan de veranderingen die De Hoop normaliter aanbrengt. Onder het kopje Activism geven ze elkaar opdrachten. Zo laat Staal De Hoop verkleed als boxer naar het parlement in Den Haag gaan om de politici naar buiten te manen (een herinterpretatie van de actie die de Russische dichter Alexander Brener opvoerde). De Hoop laat Staal op zijn beurt dieren kopen in een dierenwinkel om ze vervolgens los te laten in de natuur, de vrijheid teruggevend. Die Animal Liberation Front-werken krijgen echter pas betekenis achteraf, doordat ze gedocumenteerd zijn.Bij de actie zelf zijn immers alleen de twee kunstenaars aanwezig.
Écht samen aan de slag gaan ze onder het kopje Doubt. Als kunstenaars bieden ze zich aan bij (radicale) groeperingen die hun stem willen laten horen in de openbare ruimte. Hokjes als links of rechts laten De Hoop en Staal koud. Ze zijn er voor iedereen, als kunstenaars. Ook dat levert voer voor discussie achteraf. Staal meent dat de actie iets zegt over algemene plek die kunst hoort in te nemen in de samenleving. De Hoop vindt dat onzin, want alleen interessant binnen de kunstwereld zelf. Ze komen er uiteindelijk niet uit. Juist dat maakt Activism Doubt zo interessant en relevant. Welke plek neemt de kunstenaar anno 2010 in? Welke de activist? Is kunst per definitie politiek? Of juist niet? En belangrijker: heeft kunst ‘politieke’ invloed? Het zijn vragen die de kunstwereld al een dik decennium lam hebben gelegd.
Kunstenaars als Staal, De Hoop (ja, ook hij), maar ook Marc Bijl en Banksy, zoeken – soms onbewust – naar antwoorden. Schrijver Thomas van Aalten duidde de ‘nieuwe kunstelite’ in Vrij Nederland aan als de nieuwe asceten. Belangrijkste wapen? Absurdisme. Ze hebben zich afgewend van de meningen van politici, gastheren, tafeldames, straatinterviews en meningenpanels in gratis kranten. Ze distantiëren zich van het steeds meer maatschappelijk gangbare idee van beperking, van meer regels, minder vrijheid. Soms duiken ze op in de mainstreammedia of worden – in het geval van Bansky – volledig geannexeerd en monddood gemaakt. De asceten bevinden zich in goed gezelschap. Dat afkeren van de maatschappij, van het spektakel, kent raakvlakken met het gedachtegoed van de Situationisten en Guy Debord. Die liet het er uiteindelijk bij zitten en schoot zich in 1994 een kogel door het hoofd. Is het überhaupt mogelijk geëngageerd bezig te zijn en tegelijkertijd de belangrijkste machtsstructuren te negeren? Die vraag probeerde ik zelf te beantwoorden in het essay Verzet 2.0. Een eenduidig antwoord heb ik nog steeds niet. Wel meer vragen. En zo roept ook Activism Doubt vragen op. Mede door de toevoeging van de transcriptie van het gesprek tussen De Hoop en Staal. Goed, eens met elkaar zijn ze het niet. Maar met zulke betrokken kunstenaars is er in ieder geval hoop voor activisme, kunst en politiek. En,dus, uiteindelijk voor onze maatschappij.
Meer info
Auteurs: Jonas Staal en Harmen De Hoop
Uitgeverij: Onomatopee, Eindhoven, 2009
WWW
www.onomatopee.net
www.jonasstaal.nl
www.harmendehoop.com
Thomas van Aalten, De nieuwe asceten, Vrij Nederland, www.vn.nl/Standaard-media-pagina/DeNieuweAsceten.htm
Theo Ploeg, Verzet 2.0, www.cut-up.com/news/detail.php?sid=532
Lees het interview met Jonas Staal in Gonzo (circus) #90 of koop hem in onze webshop.