Senses & Sensors, The Noise of Being en The Act of Magic: drie recente tentoonstellingen die reflecteren op onze strijd om grip te krijgen op het menselijk bestaan. Zeker nu de vrees leeft dat de mens de technologie moet dienen in plaats van omgekeerd. Angst is een slechte raadgever.

Technologie – van het eerste artefact tot neurale netwerken – is een mensenvinding. Elektriciteit, computers, magnetrons, vliegtuigreizen: het maakt ons leven fysiek minder zwaar dan het leven van onze voorouders. De snelle technologische veranderingen zorgen echter ook voor onrust. Steeds is er de angst om ‘iets’ te verliezen. Controle, herkenbaarheid, veiligheid, geborgenheid et cetera. En die vooruithollende techniek bezorgt ons ook nieuwe verantwoordelijkheden, gooit routines overhoop en vereist andere vaardigheden.

Katten

Kunstenaar en ontwerper Tobias Revell van het Londense duo Haunted Machines – dat dit jaar het Utrechtse Impakt Festival zal cureren – toont tijdens zijn lezingen graag kattenfilmpjes om de werking van digitale technologie inzichtelijk te maken en krijgt daarmee het publiek meteen op zijn hand. Wat is er leuker dan een kat om een roomba om uit te leggen hoe een ruimte in kaart kan worden gebracht. Om de idee van technologie als black box – een concept dat hij ontleent aan de Franse filosoof Bruno Latour – plaatst hij een ouderwetse platenspeler en een iPod naast elkaar. Uit beiden komt muziek. Terwijl je als leek na een paar uur wel hebt uitgevist hoe een platenspeler werkt, moet je daar bij een iPod veel langer en harder op studeren; als het je al lukt om het te doorzien. En om een idee te geven: een doorsnee smartphone beschikt over 19 sensoren die meestal allemaal aanstaan. Een doorsnee mens moet het met veel minder zintuigen en tentakels doen.

Botsingen

In zijn lezing op STRP introduceerde Revell de idee van een networked black box, met input van sensoren en vele ‘agents’ zoals controlerende overheden en ouders (60% van de ouders zou zijn kinderen digitaal (willen) bespioneren, zo bleek uit onderzoek), terwijl die networked black box intussen data weer elders heen stuurt, vaak zonder dat we weet hebben waar die data heen gaan, en of ze veilig worden verwerkt. Revell onderzoekt die haast magische black box in zijn werk ‘The Finite State Of Fantasia’ hoe dit werkt. De bezoeker stapt letterlijk een black box binnen. Het is een imaginaire galerie en de computer tracht – zoals een robotstofzuiger – de ruimte in kaart te brengen. Een rechtlijnige aanpak is onmogelijk omdat wij mensen het werk van de computer verstoren. Op de wanden van de ruimte zien we puntjes die tonen hoe de machine de ruimte percipieert – vergezeld van een bij momenten vrij irritante sinustoon. Tegelijk ervaren we als bezoeker de zintuigen van de machine van binnenin. Dat werkt misschien niet geheel magisch, maar wel poëtisch. En als je het niet helemaal begrijpt, is dat niet erg. Het is zelfs een beetje de bedoeling. Het werk van Revell was te zien aan het einde van The Act of Magic tijdens Artefact (STUK), terwijl het op het STRP-festival aan het begin van Senses & Sensors te zien was, en zal in mei 2017 te zien zijn tijdens het Fiber Festival in Vlaams Cultuurhuis De Brakke Grond in Amsterdam.

Whitney Houston

Als mediakunst de zintuigen moet prikkelen wordt er al snel gesproken van immersieve ervaringen. Vrij morbide is ‘Famous Deaths’ van het Nederlandse duo Polymorf die uitgebreid onderzochten welke geluiden en geuren beroemde doden zoals Whitney Houston en Lady Diana zouden hebben kunnen ervaren tijdens hun laatste momenten. De bezoeker van STRP kan plaatsnemen in een mortuariumlade en vervolgens wordt blootgesteld aan die geluiden en geuren. Interessant onderzoek, want we staan nog maar aan het begin van ons begrip van hoe geuren en geluiden ons leven bepalen. Polymorf onderzoekt dit op een extreem moment in het leven en oogste daar veel interesse mee.

Candy Crush

Geur speelde trouwens ook een rol in het werk van Leanne Wijnsma: ‘The Smell of Data’ tracht een geur te geven aan de data die wij aan alle kanten lekken. En die geur maakte een beetje misselijk. Niet alleen slecht beveiligde websites lekken; wij zijn zelf de grootste datalekkers. De spelende mens van Johan Huizinga is aldus ook een datalekkende mens geworden: candy crush spelen zorgt voor de transfer van een heleboel persoonlijke data naar vaak onbekende bestemmingen om daar gebruikt te worden voor onbekende doeleinden. En dat maakt ons allemaal tot een studieobject voor kunstenaars die kritische vragen stellen over het gebruik van data.
En niet alleen door ons handelen geven we data vrij, ook ons lijf zelf is een groot datalek. *Rhythm of Life* van Thought Collider en Dave Young maakt de chemische communicatie in ons lichaam beluisterbaar. Biofotonen zijn extreem kleine emissies van licht die mensen, dieren, planten en bacteriën gebruiken voor cel-tot-cel communicatie. Na eerst data over activiteit van biofotonen bij mensen te hebben ‘afgetapt’ werden die ‘ritmes’ in een geluidsinstallatie met o.a. gongs gegoten voor STRP. Vinden we dit mooi? Herkennen we deze ritmes als iets van onszelf? En liggen in de toekomst deze ritmes misschien aan de basis van een nieuwe vorm van techno?

Raaijmakers

Wie Eindhoven zegt, zegt Dick Raaijmakers. Zo ging de STRP ACT Award dit jaar naar ‘MGNT’ van What If Collective, dat de bezoeker opwaardeert tot een magneet die een interactie kan aangaan met het beeld dat rondom hem of haar op een enorm cirkelvormig scherm wordt geprojecteerd en waarbij ook het geluid te horen is. Het scherm – volgestouwd met sensoren – is een tape waarop de bezoeker door bewegingen zijn eigen compositie kan schrijven. Een mooi en verzorgd werk met een klassieke presentatie die door het omgevingsgeluid van de andere installaties (en de vele schoolklasjes) nooit echt magisch wordt.

Radiogolven

Even klassiek in vorm maar visueel spannender is Richard Vijgens ‘The Architecture of Radio’, dat eerder al een eervolle vermelding kreeg op Ars Electronica. Op dit panoramadoek dat de bezoeker omringt visualiseert Vijgen miljoenen datasignalen van zendmasten maar ook van onze smartphones die hij oppikt van op verschillende hoogtes in de atmosfeer, als blauwige en gele luchtbogen in een gotische kathedraal. Er bestaat ook een app van waarmee je thuis deze beelden kunt oproepen. De ideale omgeving bij het lezen van Tom McCarthy’s moderne klassieker ‘C’ over de magische aantrekkingskracht van radiogolven.
Dat had ook ‘Radial’ kunnen zijn van Daan Brinkman & Gosse de Kort. Op een sokkel stond een machine volgepropt met sensoren die je kon aanraken en zo de geluid- en lichtpatronen die rondom werd geprojecteerd beïnvloeden. Je mede-bezoeker aanraken zou volgens de makers extra schakelingen aanleggen die voor nieuwe patronen zouden zorgen. Het deed ons net iets teveel denken aan de Dimi-S van Erkki Kurreniemi.

Interactief?

Naast immersie was het doel van Senses & Sensors ook om interactie tot stand te brengen. Dat is vaak de zwakke schakel in mediakunst. Want wat is interactie precies? Hoe ver mag de bezoeker gaan voor hij of zij uit het kunstwerk breekt? En hoe zorg je ervoor als kunstenaar dat het werk ten alle tijde ook effectief werkt? Bij ons bezoek was een aantal interactieve werken in reparatie of permanent in gebruik, zoals Anagrams ‘Door Into The Dark’ en het nieuwe werk van Chris Salter, Tez en Luis Rodil-Fernández. En in het VR-werk ‘Treehugger: Wawona’ van Marshmellow Laser Feast gaat de bezoeker in interactie met een boom: je kruipt in de binnenkant van een sequoia, de torenhoge bomen die je aan de Californische kust ziet. Dat sprak tot de verbeelding van de bezoekers met lange wachtrijen als gevolg.

Ogentroost

Een aantal videokunstwerken zocht naar de filosofische betekenis van interactie, zoals het volgens ons overroepen (The And) en The Dig van het The Skin Deep en het simpele, maar effectieve ‘Notes on Blindness’ van Peter Middleton & James Spinney over de schrijver en academicus John Hull die langzaam blind werd en dat documenteerde in een prachtig auditief dagboek dat zijn verdriet en zijn hervonden vreugde van een bijzondere soundtrack voorzag. Het is fascinerend te zien hoe basale menselijke interactie die ineens moet worden overgenomen door een ander zintuig, of steeds meer door technologische hulpmiddelen die ook steeds meer versmelten met het menselijke lichaam. (Lees ook alles over Ogentroost in Gonzo (circus) #138)

Onheilsprofeten

Het zijn die nieuwe vormen van interactie die ons soms beangstigen. En ons doen afvragen: gaan we hier onvermijdelijk naar toe? Moet dit? Ja, zal Kevin Kelley, oprichter van Wired, later op de avond betogen in zijn keynote naar aanleiding van zijn nieuwe boek ‘The Inevitable’ waarin hij twaalf handelingen als technologische ontwikkelingen – zoals interactie waarbij meer intimiteit, immersie en zintuiglijkheid centraal zullen staan – kritisch bevraagd. Kelley betoogt dat als we die ‘onvermijdelijke’ technologische ontwikkelingen – die we ons nu vaak nog niet eens kunnen indenken – niet verwerpen maar kritisch te bevragen, onze angsten ongegrond zullen blijken en we een optimistische en realistische gids in handen hebben voor de toekomst.

Lekkend karma

Veel kinderen doen aan magisch handelen of denken om grip te krijgen op de realiteit of om gebeurtenissen trachten te sturen: “Als ik elke andere stoeptegel oversla, dan heb ik morgen geen wiskundetoets.” Dat de opkomst van nieuwe technologiën ook in onze schijnbaar rationele wereld al eeuwenlang hand-in-hand gaat met hernieuwde belangstelling voor magie, is dan ook geen toeval. Een mooi voorbeeld van hedendaags magisch denken is de discrepantie tussen ons besef dat politici – om op die positie terecht te komen – wel eens vuile handen maken en onze irrationele verwachting dat ze smetteloos schoon zijn.
The Act of Magic was dan ook het thema van Artefact in het STUK (Leuven). Naar goede gewoonte was de expositie opgedeeld in twee grote delen: een meer beschouwend gedeelte en een art/science gedeelte. De meeste werken in het eerste deel gingen vrij letterlijk in op concepten als illusie en transformatie, met uitzondering van het vaak metaforische werk van Melanie Bonajo dat wel de link legt met de complexe hedendaagse samenleving. Onder andere in ‘Your Karma Is Leaking’ waarin ze dan weer een teiltje water uitkiepert als metafoor voor de spirituele leegte in onze samenleving.

High frequency trade

Nogal exemplarisch was dan weer ‘Hexen 2.0’ van Suzanne Treister. Een ouder werk uit de periode 2009-2011 dat onder andere teruggrijpt naar de ‘Macy Conferences’ (1946-1953) waar wetenschappers en vreemde vogels samen mee de basis legden van de naoorlogse Amerikaanse counter-culture. De mooi getekende ‘stambomen’ van onderwerpen, denkers en doeners bevragen echter nog te weinig. Dat deed Treister onlangs wel in een nieuw werk over high frequency trade dat te zien was op Transmediale in Berlijn.
Die schimmige, razendsnelle op algoritmes gebaseerde financiële transacties die ons aan de rand van of over de afgrond hebben gebracht, en de daarbij horende infrastructuur – waarbij landen en bedrijven inzetten op steeds snellere technologie om handel van elkaar af te snoepen – spreken niet alleen Treister tot de verbeelding van Treister, maar ook van Femke Herregraven van wie ‘Subsecond Flocks’ en ‘Rogue Waves’ te zien waren. Dat laatste werk – metalen latjes met inkervingen gemaakt door krachtige waterstralen waarvan de golven metaforen vormen voor illegale financiële transacties – is net krachtig door de gelaagdheid en tegelijkertijd de eenvoud ervan.

Kabbala

Uiteindelijk loopt het allemaal vast in kabbalastisch cijfergegoochel, volgens het Franse collectief RYBN.org dat een digitale zelfdestructieve Golem ontwierp. Tijdens ons bezoek spuugde die nog braaf commando’s uit uit een ouderwetse matrixprinter met kettingpapier. Naar verwachting zou die op een gegeven moment tijdens de duur van de tentoonstelling zichzelf vernietigen door mechanische dan wel digitale oververhitting.
En aan het einde van The Act of Magic stond de bezoeker plots in de ‘The Finite State Of Fantasia’. En dat was een beetje jammer want na alle prikkels en trucs, was het net een beetje teveel van het goede om de magische krachten nog in werking te zetten. Op STRP stond het werk net iets meer op zijn plek.

Ruis

Bij The Act Of Magic en bij STRP waren echter de ruis en de dode pixels waarmee onze samenleving dichtlopen, grotendeels afwezig. Voor het harde grootstedelijke gevoel, de ecologische destructie, het unheimische, het griezelige, de queerness en het andere dat door magie noch rationaliteit kan worden bezweren en telkens weer langs alle hoeken en gaten binnenkruipt, moest je daarom bij ‘The Noise of Being’ zijn. Misschien was de tentoonstelling bij deze gelijknamige editie van het Sonic Acts-festival niet over het geheel geslaagd, maar ze ging wel dieper in op een aantal fundamentele vragen.

Kitten

Zoals in ‘The Kitty AI, Artificial Intelligence for Governance’ van Pinar Yoldas – ook al te zien op Transmediale in Berlijn afgelopen januari – waarbij een AI in de vorm van een kitten ons toespreekt. We moeten Revell gelijk geven: katten doen het dus altijd goed. En deze is ‘an AI that can purr with delight and hiss with contempt’. De Kitty AI kan drie miljoen mensen tegelijk liefhebben – een gelijkaardig concept zag je ook in de film ‘Her’ – en wordt in 2039 als eerste niet-politieke bestuurder van een stad. Met een synthesizerstemmetje debiteert de AI in hoog tempo filosofische quotes, zoals ‘Democracy was born in the polis, no wonder it dies in the megapolis’. Het ziet er geinig uit – de toeschouwers dragen koptelefoons met kattenoortjes – maar het is bloedserieus. En de kat kwam weer… hopelijk purrend in een betere wereld.

Maskers

Indringend waren ook Zach Blas’ ‘Facial Weaponizaton Suite’. Voor we interessante of lollige dingen bedenken om te doen met de technologie die facial recognition of gezichtsherkenning mogelijk maken, dringt zich toch de vraag op of we dit wel willen. Te meer, omdat zoals Blas aantoont – deze technologie ongelijkheid bevordert. Subversieve counteracties zijn nodig, aldus Blas. Zo ontwierp hij een ‘Fag Face Mask’, een masker samengesteld op basis van biometrische data van een heleboel queer deelnemers aan zijn community-based workshops. Het resultaat is een compleet amorf masker dat niet meer te herleiden tot een individuele persoon. Werk als dat van Blas maakt ons bewust, zet aan tot actie tegen politici zoals de Belgische minister van Binnenlandse zaken die meent dat met steeds dieper ingrijpende technologie aanslagen te verkomen zullen zijn. Het bleke toekomstbeeld van de film ‘Code 46’ wordt zo steeds meer het nu. En dat er verzet is, is hoopvol.

Sjamanen

De ecologische destructie die de mens op onze planeet aanricht is soms letterlijk gitzwart, zoals in Justin Bennets vrij klassieke maar indrukwekkende audiovisuele installatie ‘Vilgiskoddeoayvinyarvi: Wolf Lake On The Mountains’. De geluidskunstenaar trok naar het Kola Superdeep Borehole in het uiterste Noord-Westen van Rusland. Daar bevindt zich een twaalf kilometer diep geboord gaat; het diepste gat dat ooit door mens en machine is gemaakt. Niet alleen werd er onderzoek verricht naar aardlagen waarin ’time itself has been folded’, maar het was vooral een koude oorlog-project. Immers, via vibraties in de diepe aardlagen konden militaire operaties aan de andere kant van de wereld ‘worden afgeluisterd’. Het verhaal dat de ingenieur Victor Koslowski, die godvergeten alleen achterbleef in dit geïsoleerde gebied, vertelt is duister, filosofisch en tegelijk vol zwarte humor. Zo noemt hij de oude directeur van het instituut de ‘Gagarin van de onderwereld.’ Zijn levensfilosofie staat intussen ver af van de Russische – tijdens de Sovjet-tijd was hij bewust naar het hoge noorden getrokken om te ontsnappen aan de rigide staatscontrole. Intussen heeft hij zich de Sami-cultuur, voor wie de boorput een heilig plaats werd, eigen gemaakt. De Sami’s die onze ruimteprogramma’s maar stom vinden want hun sjamanen vlogen al naar de maan, maar vooral die aan de hand van het gedrag van vogels boven de put gebeurtenissen voorspellen. Zo ging hij luisteren naar het gemurmel, het geruis, het gesijpel in ‘zijn’ put: “Listening to the past in order to hear the future”.

Toekomstmuziek

En in die toekomst zal ’the shape of the universe’ veranderen, aldus de optimistische Tobias Revell. Een visie die eerder gedeeld werd door sci-fi schrijver en muzikant Claire L. Evans die in de eerste lezing van de ‘Conference for the Curious’ op STRP een speculatief beeld ophing van hoe muziek in de toekomst en misschien ver buiten ons zonnestelsel zou kunnen klinken, gesteld dat aliens oren zouden hebben. Zelf een sci-fi schrijfster heeft Evans weinig op met de ideeën in de meeste sci-fi films en boeken. Ze gaan uit van veronderstellingen zoals het feit dat aliens muziek ook als een vorm van communicatie zouden, of ze zijn compleet belachelijk zoals Spock met zijn gitaar of de cave rave in de ‘Matrix Reloaded’. En ook in de ruimte lekken we data, getuige de Voyager Golden Record met opnames van muziek uit de hele wereld die intussen op zo’n twintig miljard kilometer van ons vandaan is en door intelligente aliens eerder als space junk zou worden aanzien.
Nee, de muziek van de toekomst zal in elk geval elektronisch zijn, zonder taal en zonder ritme, aldus Evans. Mogelijk bestaat de muziek van de toekomst uit een enkele toon, die elke emotie of esthetiek uitsluit. Voor Evans gaan de aloude theorie van Music Of The Spheres en de mogelijkheid van AI om te componeren niet ver genoeg. Uiteindelijk zal de muziek van toekomst zich onderscheiden door het ‘computer accent’. Ondanks miljoenen bites aan input en hoe goed ‘opgevoed’ zo’n AI of een intiem samengaan van mens en computer ook is – zoals Elon Musk net aankondigde te gaan onderzoeken – zal nooit hetzelfde kunnen als mensen bij het componeren, namelijk de hele context meenemen. Dat zien wij nu nog als failure, aldus Evans, maar ooit wordt dat ‘computer accent’ een hippe feature en vervolgens een retro feature, net zoals de analoge filters die instagram biedt. En uiteindelijk is het allemaal speculatie, want we kunnen het niet weten en we kunnen er niet over praten anders dan in menselijke bewoordingen. Als reflectie op de huidige verwachtingen naar vernieuwingen in muziek is het een interessante denkoefening. Maar om de Britse musicoloog Adam Harper te parafraseren: “We demand a new future, and a future for music“. En die toekomst kan niet magisch tevoorschijn worden getoverd.