Het gaat goed in het zuiden van Nederland. Heerlen beleeft een culturele lente. Maastricht sputtert tegen, maar kan uiteindelijk niet anders dan aanhaken. Gonzo (circus) ging op bezoek in de grensstreek en trof een regio in ontwikkeling aan.
Een van de weinige bewezen effectieve manieren om met lokaal beleid de aantrekkingskracht van een stad te vergroten, en de lokale economie te stimuleren, schrijft onderzoeker Gerard Marlet in zijn cahier ‘Muziek in de stad – Het belang van podiumkunsten, musea en erfgoed voor de stad’ dat afgelopen mei is verschenen. Over welke stad hij het heeft? Heerlen, in het uiterste zuidoosten van Nederland.
Wie op een doordeweekse dag vanuit het treinstation de Saroleastraat inloopt en daarna door het centrum struint, ziet een stad in verval. Winkelruimtes en huizen staan leeg. Passanten jonger dan zestig zijn een uitzondering. Rollators en elektrische rolstoelen domineren het straatbeeld. Is dit de stad die als voorbeeld dient voor creatief Nederland? Het antwoord is ja. Al is de Heerlense lente, zoals de bloei van cultuur in de stad wordt genoemd, niet direct zichtbaar. Logisch. Een cultuuromslag heeft tijd nodig en Heerlen moet van ver komen.
In de jaren 1950 en 1960 was de regio n van de rijkste van het land. Het ging Oostelijke Mijnstreek – dat zich uitstrekte van Brunssum in het noorden tot Kerkrade in het zuidwesten – voor de wind. De kolen die er werden gedolven maakten de wederopbouw van Nederland mogelijk. De vondst van gas in de noordelijke provincie Groningen en de steeds hogere exploitatiekosten gooiden roet in het eten. De mijnen werden gesloten (de laatste sloot in 1974) en de eens zo welvarende regio raakte in verval. Een noodplan was er niet. Op last van de Nederlandse regering in het verre Den Haag werd elke herinnering aan het mijnverleden met chirurgische precisie uit het landschap gesneden. Mijngebouwen, torens en hoge schoorstenen – zo kenmerkend voor de streek – werden met de grond gelijk gemaakt. Eind jaren 1970 was er bijna niets meer van over, alsof de mijnen nooit hadden bestaan. Wat wl bleef? Een getraumatiseerde, letterlijk zieke bevolking die een verleden om op terug te vallen was ontnomen.
Aangepasten
Daar hebben ze in Maastricht geen last van. Slechts een kilometer of vijfentwintig scheiden beide steden, maar grotere verschillen zijn haast onmogelijk. Maastricht is de meest mondaine stad van Nederland. Het leven verloopt er met een Zuid-Europese traagheid. De inwoners van de stad zijn trots en eigenwijs. Tot voor kort werden die eigenschappen belichaamd door voormalig burgemeester Gerd Leers, die eerder dit jaar, na een bestuurlijk-financile affaire, zijn ambt moest neerleggen.
Leers liet zich niets gelegen liggen aan politiek Den Haag. Hij bepaalde zijn eigen koers n streek de Nederlandse regering regelmatig tegen de haren in. Leers nam ooit met punkband De Heideroosjes Das Toch Dope Man op, een lied waarin hij pleitte voor legale verbouw van wiet. Het maakte hem bijkans onsterfelijk. Althans, bij de gemiddelde Maastrichtenaar.
Het alternatieve deel van de stad weet wel beter. De afgelopen jaren is Maastricht een stad geworden van onbekommerd flaneren, van Bourgondisch eten en drinken en overdreven netheid. In Maastricht geen straatkunst of graffiti. Geen leegstand of subversieve cultuur in de openbare ruimte. Cultuur in Maastricht is de internationale kunstbeurs Tefaf, Andr Rieu op het Vrijthof, de prachtige historische binnenstad. Marginale cultuur wordt er effectief genegeerd en is onzichtbaar in de openbare ruimte. Een soort overtreffende trap van Amsterdam.
Een Diktatur der Angepassten, om met de Duitse indierockers Blumfeld te spreken. Daarin schuilt ook de belangrijkste overeenkomst tussen Maastricht en Heerlen: die aangepasten, dat zijn voornamelijk ouderen. In Maastricht ouderen met geld dat kan en moet worden uitgegeven. In Heerlen de gedesillusioneerde wederopbouwers die bij het oud vuil zijn gezet: arm, met een kwakkelende gezondheid en zonder hoop. Dat verschil is politiek ook goed merkbaar. In Maastricht domineert het CDA op lokaal niveau. In Heerlen zwaaien de lokale PvdA en SP de scepter.
Cultuur verbroedert
Hoe verschillend beide steden ook zijn, ze hebben elkaar nodig. Zeker in de nabije toekomst, nu Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 wil worden. Dat lukt de stad niet alleen. De stad heeft eenvoudigweg niet de juiste bestuurders om af te komen van de monocultuur die Maastricht domineert. De gemeente begrijpt niets van marginale cultuur, van straatcultuur. Tot tweemaal toe werd het Landbouwbelang – de belangrijkste culturele vrijplaats van de stad, gelegen aan de Maas – met veel machtsvertoon door de Mobiele Eenheid ontruimd. Nu de Nederlandse Eerste Kamer (in Belgi: Senaat,) een antikraakwet heeft aangenomen wordt het er voor de voormalige graansilo niet gemakkelijker op. De relatie met de gemeente is op dit moment niet slecht, maar de wet zorgt wel voor een andere machtsverhouding.
Nee, Maastricht kan wat dat betreft veel leren van Heerlen. Daar krijgt ondergrondse cultuur alle kansen. Mt hulp van de gemeente, die nu eens niet kijkt hoe de zaken in Amsterdam worden aangepakt. In plaats van te focussen op de economische aspecten van cultuur wordt in Heerlen uitgegaan van de bindende kracht ervan. Cultuur verbroedert, cultuur geeft zin. En die zingeving is broodnodig. Vanaf de jaren 1970 heeft de Oostelijke Mijnstreek heel wat moeten doorstaan. De werkeloosheid was er hoger dan elders in Nederland, de inwoners waren het ongezondst en er gingen meer mensen weg dan er bijkwamen. Kortom, een verloren gebied.
Door cultuur te stimuleren worden de stad en de regio voorzien van een nieuwe identiteit. Dat proces gaat langzaam, maar het werkt. Het Theater Heerlen, een prachtig gebouw van architect Frits Peutz, is in ere hersteld en heeft tegenwoordig een programmering waar menig provinciestad jaloers op is. Het oude warenhuis Schunck* – ook wel het ‘Glaspaleis’ genoemd en eveneens ontworpen door Peutz – is tot cultuurtempel gebombardeerd. De allure waarmee beide aan de weg timmeren is on-Heerlens hip. En toch past het bij de stad. Geen geflirt met hoge cultuur, met moeilijkdoenerij. In Heerlen is cultuur wat het zou moeten zijn: subversief n toch laagdrempelig.
Krimp
Goed, Heerlen heeft het tij mee. Er wordt niets verwacht van de stad. Doordat er meer mensen weggaan dan blijven heeft de stad en omliggende regio te maken met krimp. Dat maakt woon- en werkruimte goedkoop. Aan de andere kant: dat zijn precies de voorwaarden die van steden als Detroit, Manchester, Antwerpen en Berlijn zulke spannende, vernieuwende steden maakten. Heerlen wordt dus steeds interessanter voor de creatieve professional. Het getuigt van lef dat de gemeente daarin juist toekomstkansen ziet.
Leegstaande winkelpanden worden omgevormd tot galeries, popzaal De Nieuwe Nor is ondergebracht in de voormalige werkplaats Schmitz, het voormalige bedrijventerrein in stadsdeel Molenberg is tegenwoordig een culturele broedplaats en sinds begin dit jaar is er gratis draadloos internet in de binnenstad. Langzaam maar zeker krijgt ook de denkomslag vorm in de hoofden van de inwoners van de stad. De jongere generatie is weer trots op het mijnverleden, en herstelt het Heerlense dialect weer in ere. Op alle fronten is Heerlen in beta. De stad is niet af, maar verandert continu, verbetert waar je bij staat. Met en door de inwoners zelf.
Wat dat betreft staat Maastricht stil. De stad is af, heeft geen behoefte aan verandering. De gemeente Maastricht ging wl op bezoek in Amsterdam en vertaalde de daar gehanteerde verbastering van het gedachtegoed van cultuursocioloog Richard Florida naar de eigen situatie. Gevolg? Van bovenaf gevormde broedplaatsen waar de huren hoog zijn en de creatieven moeten mixen met commercile bedrijven die zich hebben toegelegd op het ondersteunen van de creatieve industrie. De voormalige AINSI-fabriek – overigens ook weer gebouwd door architect Peutz – buiten het stadscentrum is daarvan het beste voorbeeld. Prachtige ruimte, mooi ambiance, maar het is allemaal net iets t gestileerd, t hip. Ja, Maastricht kan veel leren van Heerlen.
Eutropolis
Maar omgekeerd is dat toch ook het geval. Om een nog aantrekkelijkere vestigingsplaats te worden voor creatieven, kan Heerlen gebruik maken van Maastricht en het pittoreske heuvelland. Hoe suf en behoudend Maastricht ook is, de stad heeft sfeer, bezit een prachtige binnenstad en kent een aantal toonaangevende onderwijsinstituten waaronder de postacademische opleiding Jan van Eyck.
De grootste uitdaging voor beide steden zit in het kijken naar en concentreren op de eigen omgeving. Dat vergt een mentale omslag. De regio Zuid-Limburg ligt niet in het grensgebied, ver weg van het centrum van Nederland. Nee, het ligt in het hart van Europa. Op een dik uur van Brussel, een klein uur van metropool Keulen. Vlakbij Belgische steden als Hasselt, Genk en Luik en het Duitse Aken, en regios die het mijnverleden delen en dat niet lieten wegsnijden uit de geschiedenis.
Die nieuwe manier van denken vergt ook een denk- en handelingsomslag. Daar wordt al over gesproken; er is al Euregionale samenwerkingen tussen Nederland, Belgi en Duitsland. Maar nee, dat is nog geen vanzelfsprekendheid. Zeker niet in denken en doen. Het bezoeken van 5 Days Off in Amsterdam is nog altijd normaler dan het bezoeken van C/O Pop in Keulen. Amsterdam voelt nog altijd dichterbij dan Keulen.
Met de in Heerlen ingezette culturele lente is een omslag een kwestie van tijd. Initiatieven als Zachte G en het jaarlijkse i_beta/festival voor creatieven wijzen de weg. Uiteindelijk zal de regio rond Maas en Rijn – door het Maastrichtse architectenbureau Maurer al utopisch omgedoopt in Eutropolis – vorm krijgen. Met Heerlen en Maastricht als belangrijke knooppunten. Al zal de rivaliteit tussen de twee altijd blijven bestaan.
DE GONZOÏST ALS TOERIST
Eten en drinken
In Heerlen is het tegenwoordig goed toeven op terrassen en in restaurants, maar Maastricht blijft de flaneerstad van Nederland. Creatief Maastricht houdt zich het liefst op in Wijck, het stadsdeel ingeklemd tussen Maas en centraal station. Caf Zondag (Wycker Brugstraat 42) schenkt goede koffie, heeft heerlijke broodjes en is in trek bij de lokale dj-scene. Mijd de massale terrassen op het Vrijthof. Plein 1992 is kleinschaliger en stukken leuker. Goed eten en drinken kan er bij CoffeeLovers en Caf Zuid, gelegen naast het Derlon Theater. Creatief Heerlen dineert in Restaurant 5.0, op de bovenste etage van Schunk* (Bongert 18). Het cultuurcentrum kent ook het beste terras, gelegen aan het Pacratiusplein.
Cultureel programma
Alleen al voor de adembenemende architectuur is een bezoek aan Schunck* de moeite waard. Ook de exposities zijn er van hoog niveau. Eerder dit jaar cureerde Stanley Donwood er een overzichtstentoonstelling van eigen werk. Regelmatig zijn er – onder de titel Jazz On The Roof – jazzconcerten op het, eh, dak. Kunstencentrum Signe (KuS, gelegen aan Willemstraat 91a ) toont veelal lokale kruisbestuivingen van popcultuur en kunst. De (h)ear-reeks voor experimentele muziek en geluidskunst is van hoog niveau. De Nieuwe Nor heeft een programma dat te vergelijken is met dat van poppodia in andere provinciesteden: niet overdreven interessant dus. De kleinschalige avonden in het caf zijn echter verrassend, de programmering van de dansavonden gewaagd en spannend.
De enige popzaal die Maastricht rijk is, de Muziekgieterij, programmeert doorgaans relatief onbekend talent. Voor interessante tentoonstellingen en ondergrondse dansfeesten is het Landbouwbelang de aanwezen plek. Galerie B32 Artspice (Bourgognestraat 32) is niet te versmaden. Voor experimentele muziek is muziek- en klankwerkplaats Intro/Insitu (Capucijnengang 12) de aangewezen plek. Marres (Capucijnenstraat 98) biedt geregeld interessante exposities, evenals het Bonnefantenmuseum.
Shoppen
De liefhebber van vinyl heeft weinig te zoeken in Maastricht en Heerlen. Sirius (Rechtstraat 74a), ooit de beste danceplatenzaak van Nederland, is tegenwoordig meer smartshop dan vinylspeciaalzaak. Gong Records aan de Uilegats in Heerlen is de enige echt goed gesorteerde platenzaak in de regio.