Kunst, ach kunst. Vroeger werd ze gemaakt door ambachtslieden met passie voor hun vak. Nu is ze een lege huls. De waarde wordt enkel nog bepaald door geld. Dát is, in een notendop, de boodschap van Exit Through The Gift Shop, de knap gemaakte nep-documentaire van Banksy. Maar er is meer. Wie oog heeft voor de subtiele lagen die de Britse straatkunstenaar in het verhaal heeft aangebracht, ontdekt meer. Veel meer.
“Warhol is passed away. And I am here”, Thierry Guetta.
Die sublieme laagjes vallen niet iedereen op. Exit Through The Gift Shop is ook gewoon een vermakelijke film over een fictief personage Thierry Guetta en, en passant, een introductie in de wereld van de straatkunst. Het moet gezegd: de documentaire lijkt echt. Dat heeft op internet geleid tot een veelheid aan blogs die op zoek zijn naar Thierry Guetta en zijn alterego Mr. Brainwash. De man heeft zelfs een wikipedia-pagina waar twijfel over zijn echtheid blijkbaar geen onderwerp is. Guetta stond in LA Weekly, dus hij bestaat. De mediarepresentatie is echter dan de, eh, werkelijkheid.
Het is geen toeval dat de Nederlandse première van Exit Through The Gift Shop afgelopen vrijdag in Heerlen plaatsvond. Goed, de voorpremière was voor Lowlands, maar dat is geen serieus podium voor een film als deze. Exit Through The Gift Shop is, uiteraard, te consumeren als vluchtige pop, maar is veel meer. Waarom Heerlen? Niet toevallig ging er vrijdag de tiende editie van The Notorious IBE van start, een van de grootste breakdance- en hiphopfestival ter wereld. Echtheid, oprechtheid, authenticiteit staat er hoog in het vaandel. En toch wist Stijn Huijts, directeur van het Heerlense cultuurbolwerk SCHUNCK*, de elitaire cultuur en kunst in zijn bolwerk te koppelen aan de breakdance- en hiphopcultuur. Fout? Ja zeker. Maar nauwelijks opzienbarend in een tijd waarin commercie de scepter zwaait.
De documentaire van Banksy legt juist die processen op, het moet gezegd, geraffineerde wijze, bloot. Allereerst is er de verwarring. De film gaat niet over Banksy maar over Thierry Guetta, een Fransman woonachtig in Los Angeles die niet kan stoppen met filmen. Via zijn neef, die als Space Invader in Parijs actief is als staatkunstenaar. belandt hij in de, voor hem nieuwe, wereld van straatkunst. Terug in Los Angeles ontmoet hij Shepherd Fairey, in kleine kring bekend geworden met zijn ‘Obey’-stencils en in grote kring doorgebroken met zijn ‘Barack Obama hope’-posters. Thierry filmt, legt vast en wordt de documentalist van een stroming straatkunstenaars.
Banksy is de laatste in een rij. Ook hij laat Guetta toe. Neemt hem zelf mee naar Disney Land waar hij zijn Guantánamo-stunt uithaalt. De overweldigende hoeveelheid beeldmateriaal roept vragen op wat er precies wél en niét op waarheid berust. Is Guetta een fictief personage of is hij wel degelijk gebaseerd op een bestaande persoon?Speculeren heeft weinig zin, maar de kans dat alle beeldmateriaal in Exit Through The Gift Shop achteraf in scene is gezet, lijkt klein. Daar is het materiaal te authentiek voor. Maar misschien is ook dat schijn.
Dat het verhaal van Guetta, die op aanraden van Banksy zelf straatkunstenaar wordt en met zijn eerste expositie financieel binnenloopt, met een korreltje zout genomen moet worden, is evident. Maar ook daar geldt: verdomde knap gemaakt. Guetta is geloofwaardig. De korte interviews met Fairey en Banksy dragen daar toe bij. Al overheerst de humor door overdrijving. Banksy zelf blijft op de achtergrond. Als het Banksy is die af en toe, met capuchon en vervormde stem, mag komen opdraven om het verhaal aan elkaar te praten. In thuisland Engeland wordt hij al enige tijd gekoppeld aan komiek Chris Morris die net als Bansky oorspronkelijk uit Bristol afkomstig is. Hard bewijs is er niet. Ook nu wordt de kijker niet wijzer. Wel heeft de Britse straatkunstenaar een duidelijke boodschap voor zijn criticasters die menen dat hij een sell-out is geworden.
Op sublieme wijze legt hij de mechanismen van de kunstwereld bloot. Mooi voorbeeld? Zijn in elkaar gezakte telefooncel die in een steegje wordt gedumpt en later voor een recordbedrag wordt geveild. Banksy ziet er geen cent van. Zijn straatkunst levert hem financieel sowieso niets op. Al maakte hij er uiteindelijk naam mee in de kunstwereld. Oké, daar profiteert de hij van, getuige zijn expositie in Los Angeles. Maar van harte gaat dat niet. Banksy speelt er met verwachtingen en maakt van zijn expositie zo een kunstwerk in de traditie van Joseph Beuys. Ga maar na: de tentoonstelling vindt plaats in een slechte wijk, in een vervallen loods. Ziedaar de connectie met de hedendaagse, hippe creatieve industrie die zich op dergelijke plekken ophoudt.
En zo zijn er meer sneren naar de creatieve industrie en de kunstwereld. De meest opzichtige? Tja, het verhaal zelf. Niet de straatkunstenaars zelf, maar de cameraman die alles documenteert gaat er met het geld vandoor. Een prachtige metafoor voor de huidige creatieve industrie waarin iedereen die eigenlijk niet creatief is het geld opstrijkt terwijl de échte en oprechte creatieven naar de rafelranden van de stad worden verjaagd. En dan is er nog die sneer richting Andy Warhol die in de jaren zestig voor het eerst opzichtig reproductie en kunst bij elkaar bracht. Bedoeld als kritiek op de destijds opkomende Westerse consumptiemaatschappij, maar al gauw onschadelijk gemaakt door diezelfde maatschappij. Warhol werd de wegbereider van de nieuwe kunst, vond dat niet onprettig en veranderde uiteindelijk niets.
Hetzelfde mechanisme heeft de afgelopen jaren ook plaatsgevonden bij straatkunst. Door die salonfähig te maken, wordt de boodschap onschadelijk gemaakt. Bij het werk van Banksy gaat het niet meer om de boodschap, maar om het feit dat hij, Banksy de maker is. Ook dat zit fijn verweven in de film. Als Exit Through The Gift Shop iets duidelijk maakt, dan is het dat straatkunst is ontdaan van zijn ziel. Wat overblijft is kunst. Een verloochening van waar het écht om gaat. Die boodschap dus, maar ook om de angst gepakt te worden, het gevecht tegen de tijd, de adrenaline die vrijkomt tijdens het knippen, spuiten en schilderen zelf.
Kortom, Exit Through The Gift Shop is een flinke schop tegen het zere been van de creatieve industrie en zet de hedendaagse kunstwereld opzichtig te kakken. Goed, of deze film iets gaat veranderen is de vraag. De bitterzoete ironie ervan tovert in ieder geval een glimlach op het gezicht en geeft een sprankje hoop. Tegen beter weten in? Vast. Maar wie weet volgen meer échte creatieven het voorbeeld van Banksy. De man die zijn eigen waarden en normen trouw is gebleven. En dat is verdomde knap.
Exit Through The Gift Shop van Banksy draait de komende tijd op diverse plekken in Nederland en Vlaanderen.