Het Duitse label ECM Records bracht in 1984 ‘Tabula Rasa’ uit, een cd met muziek van Arvo Pärt. Voor dit album riep directeur Manfred Eicher het sublabel ECM New Series in het leven. Het betekende de internationale doorbraak voor de Estlandse componist. Het veertigjarige jubileum wordt gevierd met een uitgave op vinyl.
Het was muziek van engelen, ongelofelijk mooi.
Het mooiste geluid buiten stilte, zo afficheert ECM (Edition Of Contemporary Music) Records zich. Dat geldt zeker voor het afsluitende titelnummer van ‘Tabula Rasa’. De laatste zestien minuten zijn een ongehaaste pelgrimstocht naar de grens tussen uiterst zachte muziek en geluidloosheid. De live-opname laat horen hoe het sommige toehoorders te veel wordt. Ze staan op en lopen stap-stap-stap de zaal uit. Anderen kuchen. Je vraagt je af hoeveel mensen er aanwezig zijn geweest bij dat concert in Bonn in 1977.
Violist Gidon Kremer, een van de twee solisten, mocht dan al enige bekendheid genieten in West-Europa, dat gold niet voor de twee componisten uit de toenmalige Sovjet-Unie die op het programma stonden, Arvo Pärt en Alfred Schnittke, van wie ‘Concerto Grosso No. 1’ uitgevoerd werd. Schnittke, voor het eerst in het Westen, speelde geprepareerde piano. Nergens is terug te vinden of Pärt zelf bij dat optreden was, maar erg waarschijnlijk is dat niet. Het sovjet-regime was er niet zo happig op zijn intelligentsia door het Westen te laten toeren, uit angst dat ze de verleidingen van het decadente leven daar niet zouden kunnen weerstaan. Schnittke mocht mee vanwege zijn actieve aandeel in de muziek.
Engelenmuziek
Eicher, oprichter en manager van ECM, kwam deze muziek op het spoor tijdens een autorit door Duitsland. ‘Op de radio klonk muziek die ik nooit eerder gehoord had,’ vertelt hij in een podcast die negen jaar geleden op YouTube geplaatst werd. ‘Ik verliet de snelweg en parkeerde mijn auto op een heuvel, omdat ik daar een betere ontvangst had. Het was muziek van engelen, ongelofelijk mooi. Ik heb een half uur zitten luisteren.’
Het duurde enkele jaren voor hij erachter kwam wat hij gehoord was. ‘Het bleek muziek van Arvo Pärt te zijn, die in die tijd naar Wenen uitgeweken was. Ik zocht hem daar op en besprak met hem de mogelijkheid om samen opnamen te maken. Verschillende musici passeerden de revue, onder wie violist Gidon Kremer. Hij had met Tatjana Grindenko de première verzorgd van ‘Tabula Rasa’. Dat was de opname die ik gehoord had, gemaakt door Radio Yerevan. Ik stelde hem voor om ‘Fratres’ op te nemen met Kremer op viool en Keith Jarrett op piano.’
‘Jarrett had voor ons een album met muziek van Gurdjieff opgenomen, en ik was ervan overtuigd dat hij affiniteit zou hebben met het werk van Pärt. We namen in één nacht het stuk op. Het was voor het eerst dat hij met Gidon samenspeelde, maar het werd een opname waar de vonken vanaf spatten. Wat zij samen voor elkaar kregen, is naar mijn gevoel nooit meer geëvenaard. Ze hebben sindsdien ook nooit meer samengespeeld.’
Vertelling
Eicher vond ensembles bereid om ‘Cantus In Memory Of Benjamin Britten’ en een alternatieve versie van ‘Fratres’ op te nemen, en ontdekte dat de Westdeutsche Rundfunk het concert in Bonn vastgelegd had. Met deze werken stelde hij het album ‘Tabula Rasa’ samen. Dat werd in 1984 uitgebracht. ‘Arvo was heel gelukkig met de selectie en de volgorde van de stukken, die samen een vertelling vormden. Met de cd wisten we een breed publiek te bereiken, van jong tot oud, liefhebbers van klassiek en jazz.’
‘We vonden dat dit project met een in het westen volslagen onbekende componist iets was om speciale aandacht te geven. Dat deden we door een nieuwe reeks in het leven te roepen. Ik ben blij dat we dat gedaan hebben. We hebben eerder verschenen albums van Steve Reich en Meredith Monk daar ook ondergebracht.’ Deze reeks kreeg de naam ECM New Series, en was gewijd aan gecomponeerde muziek. Dit in tegenstelling tot het moederlabel dat vooral op jazz gericht was.
Het werd ook het begin van een langdurige samenwerking tussen Eicher en Pärt. Alles bij elkaar heeft het label zestien albums van de componist uitgebracht. Pärt is nog steeds geliefd bij een breed publiek vanwege het spirituele karakter van zijn muziek, die gekenschetst wordt als welluidend. Dat is opmerkelijk, omdat hij schrille dissonanten niet uit de weg gaat. Die vloeien voort uit zijn zogeheten ‘tintinnabuli-techniek’, waarin hij steeds uitgaat van drieklanken zoals luidklokken die produceren. De gebruikte tonen vormen de basis van nieuwe drieklanken, die in combinatie met de oorspronkelijke drieklanken bepaald wrange akkoorden kunnen opleveren. Eigenlijk is het een alternatieve en eigenzinnige toepassing van de seriële techniek die Pärt aanvankelijk hanteerde, maar die hij in de jaren 1970 als een doodlopende weg ging beschouwen.
Audiofiel
Onder de podcast over ‘Tabula Rasa’ staat een reactie van een van de kijkers. ‘Breng dit verbijsterend mooi album alsjeblief uit op vinyl’, luidt de smeekbede. Die kijker is nu op zijn wenken bediend. Om te vieren dat het veertig jaar geleden is dat het album uitgebracht werd en dat ECM New Series het levenslicht zag, is ‘Tabula Rasa’ nu inderdaad op vinyl verschenen, met een klaphoes gebaseerd op het originele artwork én de oorspronkelijke liner notes.
Dat is allemaal leuk en aardig (en prijzig), maar voor minder dan de helft van de prijs kun je een versie aanschaffen die het label in 2010 uitgaf ter gelegenheid van de zeventigste verjaardag van de componist. Die versie, nog steeds via het label verkrijgbaar, is in principe de cd die in 1984 uitkwam, maar nu in een hardcover boek van meer dan tweehonderd pagina’s. Behalve de liner notes (ook hier identiek aan die uit 1984) is er een essay van Paul Griffiths in opgenomen, en daarnaast niet alleen de partituren van de vier stukken in druk, maar ook een partituur van ‘Tabula Rasa’ in het handschrift van Pärt.
Voor de audiofiel die tevens een liefhebber is van de muziek van Arvo Pärt, maar om de een of andere onpeilbare reden dit debuutalbum nooit had aangeschaft, heeft de elpee ten opzichte van de boekuitgave mogelijk een zwaarwegend nadeel. Het is een bekend euvel dat tikken en spetters het liefst tot ontwikkeling komen op de stilste passages van vinyl. Daar zit je dan in je mangrot. De deuren gesloten evenals de ogen. De plaat draait rondjes op een fantastische grammofoon, met een element van de hoogste kwaliteit. Versterker en luidsprekers in dezelfde prijsklasse. De muziek is op weg naar de oneindigheid, wanneer een regelmatige en zenuwtergende tik zich aandient. Dat is toch om uit je vel te springen? Het is in ieder geval niet het mooiste geluid buiten de stilte.
