Eindelijk eens niet ‘Der Golem’ van Paul Wegener en Carl Boese of ‘Das Cabinet des Dr. Caligari’ van Robert Wiene waar een hedendaags ensemble een live-score bij speelt. In het kader van het Holland Festival improviseerde donderdag in het Amsterdamse Muziekgebouw de Braziliaanse jazzgroep Metá Metá, met als gasten de beide gitaristen van The Ex, Andy Moor en Terrie Hessels, bij ‘Limite’, de enige voltooide speelfilm van de Braziliaanse auteur en regisseur Mario Peixoto.
De keuze voor de film heeft alles te maken met het stempel dat de Braziliaanse schrijver/regisseur en ‘associate artist’ Christiane Jatahy dit jaar op het festival drukt. En het is een interessante keuze: terwijl ‘Der Golem’ en ‘Dr. Caligari’ beide zwijgende films zijn met een duidelijk lineair verhaal, is ‘Limite’ – uit 1931 – aanzienlijk abstracter en in tal van opzichten experimenteler. Niet zonder reden wordt Peixoto’s film wel vergeleken met ‘Un chien Andalou’, het meesterlijke stukje avant-garde cinema dat Luis Buñuel en Salvador Dalí twee jaar eerder produceerden.
Er is veel mysterieus aan ‘Limite’, dat na een enkele premièrevoorstelling nauwelijks meer te zien is geweest en op een gegeven moment zelfs onvindbaar was. Toen de film in de jaren 1980 herontdekt werd, had die inmiddels reeds een cultstatus en sinds een serieuze restauratie in 2012 geldt ‘Limite’ als een hoogtepunt in de Braziliaanse cinemahistorie.
Met ‘Limite’ vertelt Peixoto het verhaal van twee vrouwen en een man in een roeibootje, dobberend op zee. Alle drie aan het eind van hun Latijn. Flashbacks moeten de toeschouwer prikkelen om zich de voorgeschiedenis te verbeelden. Maar het blijft allemaal uiterst wazig en abstract. Er wordt voortdurend langdurig ingezoomd op details – een wiel van een locomotief wanneer een trein vertrekt, een knoop, een garenklosje – vaak basale geometrische vormen als cirkels, rechte lijnen of hoeken. Tralies. Kozijnen. Trappen. Horizon. Wijd opengesperde ogen. Ieder detail lijkt beladen met betekenis. De film duurt twee uur.
Het is een zwijgende film, maar Peixoto monteerde er op een gegeven moment wel muziek achter van Erik Satie, Claude Debussy, Alexander Borodin, Igor Stravinsky, Sergei Prokofiev en César Franck. Die versie is ook compleet op YouTube terug te zien.
Het Braziliaanse Metá Metá gaat tijdens dit Holland Festival, samen met Terrie en Andy van The Ex de uitdaging aan om een meer hedendaagse score bij ‘Limite’ te improviseren. Metá Metá is een in eigen land hoog aangeschreven jazztrio, maar in Europa nog nauwelijks bekend. De groep uit Sao Paulo bestaat sinds 2008 en wordt gevormd door zangeres Juçara Marçal, gitarist Kiko Dinucci en saxofonist Thiago França. In 2016 speelden ze al eens in de bovenzaal van Paradiso en in de jaren daaromheen op festivals in België, Frankrijk en Spanje.
De vijf geven elkaar, maar – zeker in het begin – vooral de film de ruimte. Er wordt lange tijd opvallend ingetogen gespeeld, waarbij de beide Ex-gitaristen zich overduidelijk zowel letterlijk als figuurlijk op eigen terrein voelen en de drie Brazilianen, stuk voor stuk uitstekende musici, volgen.
Na pakweg drie kwartier vinden de muzikanten elkaar in een ‘groove’ waar iedereen zich lekker bij voelt. Vanaf dat moment lijkt de connectie tussen muziek en film wat minder sterk te worden. Of nauwkeuriger geformuleerd: waar in de eerste drie kwartier de musici zich nog sterk laten leiden door de filmbeelden, is het later meer de ontwikkeling van de improvisatie die de interpretatie van de film door de toeschouwers stuurt.
Het abstracte karakter van de film stimuleert die ontwikkeling.
Voor wie Terrie en Andy een beetje kent als muzikant, levert hun spel geen verrassingen op: met een borstel over de snaren, een metalen liniaal tussen de snaren, met de vuist op het hout van de gitaar bonken, enzovoort. Technieken waarmee ze alles uit kunnen drukken wat ze uit willen drukken. Het muzikale idioom van de Brazilianen is wat traditioneler, maar sluit prima aan. Voor sommigen in de zaal is het een lange zit, zeker voor een voorstelling die de titel ‘Beperking’ draagt. Maar tegelijk gebeurt er veel en wordt er in de finale – beelden van een woeste zee met golven die lijken te exploderen als ze op de rotsen slaan – ook een muzikaal pandemonium geschapen dat langzaam weer uitdooft. Het slotbeeld is een shot van een vrouw die zich in volle zee vastklampt aan een stuk wrakhout. Interpreteren maar….
Gezien: ‘Limite’ van Mario Peixoto met muziek van Metá Metá, Terrie Hessels en Andy Moor. Holland Festival, do. 27 juni 2024, Muziekgebouw Amsterdam.