Zijn inmiddels omvangrijke oeuvre omvat installaties, performances, beeldende kunst, video en muziek. Maar een constante daarbinnen is het werken met geluid. Volgens Paul Devens is geluidskunst een deel in muziek dat de potentie heeft over te vloeien naar andere disciplines.
Paul Devens (1965) studeerde aan de Akademie voor Beeldende Kunsten en de Jan van Eyck Academie in Maastricht, de stad waar hij nog steeds woont. Maar je hoeft niet in het cultureel epicentrum van Nederland te wonen als je werk te zien was of is in kunstinstellingen en musea van Hasselt tot Oslo, Grenoble en Nantes. Of op festivals in Gent, Instanbul en New York. Ook in eigen land blijft hij doortimmeren aan de weg der kunsten. Begin dit jaar sierde de zestienkanaals geluidsinstallatie ‘Earshot’ de tuinen van het Gouvernement (provinciehuis, red.) aan de Maas in Maastricht; in juni is het werk ‘Pavillion 2’ in Brunssum opgeleverd en binnenkort verschijnt zijn cd ‘exwork’. Deze bevat composities op basis van elektronische geluiden, veldopnamen, gemanipuleerde samples en akoestisch instrumentarium. De tracks zijn vrijelijk te plaatsen tussen noise, soundscape en gecomponeerde hedendaagse muziek.
Je werkt in verschillende disciplines, zoals muziek, geluidskunst, beeldende kunst, installaties en performances. Hoe is dat ontstaan? Heb je daarbij een voorkeur?
Paul Devens: “Ik heb altijd verschillende disciplines opgezocht, juist als relativering. Daarnaast vind ik het niet uitdagend genoeg om binnen één discipline bezig te zijn. Maar ik heb gemerkt dat bij verschillende disciplines zich eenzelfde vraagstelling kan voordoen. In het begin was het nog niet zo duidelijk dat die disciplines elkaar wederzijds beïnvloeden en ondersteunen. Maar als een bepaalde vraagstelling zich duidelijker gaat aftekenen en het werk persoonlijker wordt, dan wordt het vaak moeilijker een grens tussen disciplines aan te geven. Er zijn performances die zich in een bepaalde tijdsperiode voltrekken, waarin een gebeurtenis de situatie moduleert, en waar ik als performer niet nodig ben.”
Is ‘Testing Ground’ (2006) zo’n performance?
Devens: “Dat heeft veel aspecten van een performance. Het publiek betreedt de ruimte – het was een zijruimte van Zaal België in Hasselt – met de verwachting dat het na een bepaalde tijd ook weer naar buiten loopt en dan iets heeft meegemaakt. Dat betekent ook dat ik een bepaalde tijd ter beschikking heb om die mensen met iets te confronteren. Die confrontatie heeft meer te maken met mijn vraagstelling dan met de verwachting van het publiek. Dat is de ruimte de ik ter beschikking heb.”
Een fysieke en een tijdsruimte, en misschien zelfs een mentale ruimte?
Devens: “Bij deze performance zelfs heel letterlijk, want ik deed iets dat ook een psychologische impact zou kunnen hebben. Mensen wisten het niet, maar in die ruimte had ik een vals plafond aangebracht, waarachter een systeem met katrollen en contragewichten schuilging. Er stonden twee statieven met elk drie speakers boven oorhoogte, die naar het plafond waren gericht. Daardoor hoorde je de midden- en hoge tonen via de reflectie vanaf het plafond. De compositie was heel kaal en gebruikte sterk de akoestiek van de ruimte. Ik had daarvoor modulaire software gebruikt, om minder voor de hand liggende manieren van klankopwekking te kunnen realiseren. In dit geval gebruikte ik het programma Reaktor, niet alleen om de klank te maken, maar ook om een specifieke ‘route’ te programmeren waarin zestien afzonderlijke klanken beurtelings langs de zes luidsprekers hoorbaar werden. De herhaling van de routes verschoof onderling ook, waardoor per luidspreker een ander patroon hoorbaar was. Het publiek kon rondlopen en bijvoorbeeld bepalen welk geluid ze het het hardst hoorden. In die twintig minuten zakte het vals plafond van 4,20 naar 2 meter, dus vlak boven het publiek. Dat veranderde ook de reflectie: wat aanvankelijk nog een akoestische vermenging was, werd steeds individueler per speaker en zo hoorde je dat de zeskanaals-compositie accenten had die leidden tot verschillende maatverdelingen. En tot meer individuele ervaringen voor het publiek.”
Welke verwachtingen van het publiek bespeelde je?
Devens: “‘Testing Ground’ baseerde zich onder andere op de verwachting die een publiek heeft van een live-concert of een deejayset. Ik ga dan uit van een specifieke sfeer die samenhangt met sociale codes, gedrag en verwachting; hier wordt die maar ten dele ingelost. ‘Testing Ground’ biedt geen focus, geen artiest op een podium zogezegd. De focus ligt bij de bezoeker zelf. Door deze verschuiving van de rolverdeling producent-consument wordt hij zelf onderdeel van de performance.”
Kunst en popcultuur
Je had het een aantal keren over je vraagstelling, die bij verschillende disciplines toch eender kan blijken te zijn. Wat is precies jouw vraagstelling?
Devens: “Ik ben vaak geïnteresseerd in ruimte en culturele vooringenomenheid. Ruimte en tijd zijn heel elementaire begrippen die uit zichzelf eigenlijk weinig betekenen. Culturele vooringenomenheid bepaalt hoe je zaken ondergaat op een manier die van te voren eigenlijk al is bepaald. Als je naar contemporaine kunst kijkt of hedendaagse muziek beluistert, ervaar je misschien heel nieuwe en vernieuwende dingen. Ze kaderen echter altijd in kennis die je al hebt. Je hebt dat kader nodig om dingen te kunnen plaatsen, en om criteria aan te brengen, bijvoorbeeld criteria van waardering. Ik zou niet meteen kunnen zeggen wat een vraagstelling van mij is. Er zijn wel algemeenheden in mijn werk – algemeenheden waar ik graag mee speel, zoals de dingen die ik net noem. Maar per werk is er een andere vraagstelling.”
Kun je uitleggen hoe je in het algemeen te werk gaat?
Devens: “Soms is er een vage vraag, waar ik graag iets ruimtelijks tegenover wil zien. In andere gevallen is er bijvoorbeeld een bepaalde techniek die ik wil uitproberen, maar waarvan ik nog niet precies weet wat ik ermee moet. Ik teken heel veel. Dat getekende logboek fungeert als een archief waar ik op kan teruggrijpen. Soms werk ik aan iets, en paart het zich aan eerder werk uit mijn archief. Voor ‘Testing Ground’ was ik al een half jaar in gesprek met journalist en curator Ive Stevenheijdens. De randvoorwaarden en het overkoepelende thema waren vooraf dan ook al redelijk duidelijk. Het ging onder meer over wat massamedia doen met het publiek. Met reflectie en ruimteverkleining was ik zelf al bezig. Dat kon ik mooi laten samenvallen met het thema, al heb ik het er wel voor uitgebeend en herzien.”
De invloed van massamedia en de verwachtingen van het publiek spelen vaak een rol in je werk. Is dat kritisch bedoeld?
Devens: “Ik heb wel kritiek, maar ik wil niet dat mijn kunst moralistisch wordt. Ik ben geïnteresseerd in wat massamedia doen, in wat politiek doet. Ik weet niet of mijn kunst geëngageerd is. De kunst heeft zijn eigen functionaliteit. In de eerste plaats geloof ik dat mijn kunst op zichzelf kan staan; mensen moeten er zo open mogelijk naar toe kunnen gaan. Aan de andere kant is mijn engagement met maatschappelijke thema’s, of met maatschappelijkheid zelf, van doorslaggevend belang voor de keuze om iets te maken. Ik probeer vanaf een afstand te bekijken wat ik met mijn werk nou eigenlijk communiceer. Maar omdat ik ook de maker ben, kan ik het daarna weer naar me toehalen en aanpassen. Mijn engagement is uiteindelijk wel weer zichtbaar in mijn werk. Neem de cd ‘Gunpop’ uit 2005: dan zie je dat bijvoorbeeld aan de titel. Ik associeer die met de populaire cultuur in verhouding tot instrumenten van macht. Dat interesseert mij bijzonder omdat deze liaison voor een groot deel ons – westerse – leven bepaalt. Maar het bereik van de titel is hoogstens ironisch en geeft een suggestie hoe je naar de cd kunt luisteren. Zaken uit de massa- en populaire cultuur komen ook op een andere wijze terecht in mijn werk. Muziek van ‘Gunpop’, maar ook van de performance ‘Reset’, is losjes gebaseerd op clichés en vormen uit popmuziek, dance en de aanverwante cultuur. De choreografie van ‘Reset’ haalt dat ook nog eens aan doordat ik de dansers heb gevraagd een bewegingstaal te bedenken die is afgeleid van de bewegingsclichés uit R&B- en popclips. Door hun abstrahering daarvan ontstaat een beeld dat op zichzelf staat, maar soms ook semiotisch en formeel terugkoppelt naar maatschappelijke thema’s.”
Ik heb begrepen dat je veel materialen en instrumenten zelf maakt. Is dat een vorm van maatschappijkritiek, van bewuste onafhankelijkheid?
Devens: “Er zit wel enigszins die ambitie in, maar omdat ik vooral werk vanuit de noodzaak van de kunst ben ik niet streng in de leer. Ik kan me niet voorstellen dat ik alleen maar muziek maak met gehackte nintendo’s en gekraakte software. Ik gebruik gewone computers en software die door ontwikkelaars is gemaakt; wat dat betreft zit ik in het systeem. Maar ik ben me daarvan bewust en ik vind het wel belangrijk dat waar je aan onafhankelijkheid kan winnen, je dat ook doet. Dat je je bewust bent dat er via internet en communities een andere distributie ontstaat, en dat je met open source software kunt werken binnen een haalbaar budget. Maar ook in fysieke zin vind ik het belangrijk om zoveel mogelijk in eigen handen te houden. Ik wil weten wat het materiaal is, wat het doet en wat het betekent om ermee te werken. Op het moment dat ik een groot project doe, besteed ik handenarbeid wel uit, maar dan weet ik precies wat ik uitbesteed.”
Je zei: ik werk vanuit de noodzaak van de kunst. Bedoel je: ik moet kunst maken? En wat is volgens jou het belang van kunst?
Devens: “Het klinkt heel pathetisch als je dat zo zegt, maar ik kan me inderdaad niet voorstellen dat ik geen kunst maak. Wat betreft het belang: kunst heeft geen belang, het is perfect functieloos. Het heeft wel een secundaire werking: je zou kunnen zeggen dat kunst een maatschappelijke spiegel is. De kwaliteit van een maatschappij manifesteert zich door haar kunst. Ik ben niet alleen een product van mijn tijd, maar tevens van mijn biotoop, ook de geestelijke biotoop. Mensen hebben de behoefte iets geflecteerd en in verhouding gezet te krijgen. Zelfs al is dat in verhouding tot het onbenoembare, dus relativerend. Dat onbenoembare kun je poëzie, energie of confrontatie noemen, dat verschilt van werk tot werk. Als ik het op mijn eigen werk betrek: ik wil iets geconcretiseerd zien, of horen. Ik heb een soort basisnieuwsgierigheid en wil zaken verbeelden – in alle opzichten – en dat verifiëren met de werkelijkheid. Vervolgens ben ik geïnteresseerd in hoe het zich gedraagt in de werkelijkheid van een ander. Ik wil er altijd een publiek mee confronteren. Kunst is pas kunst in the eye of the beholder.”
Energie
Is kunst voor jou ook een onderzoek?
Devens: “Dat kun je wel zo stellen. Kunst is in het algemeen onderzoek. Als je iets voor jezelf wilt verbeelden, wilt concretiseren, dan is dat op een niet-wetenschappelijke wijze onderzoek. Daarbij kunnen wel linken bestaan met wetenschap, zoals met geschiedenis, psychologie, sociologie. Ook met techniek. Dat is heel concreet: hoe maak je iets. Ik doe ook onderzoek in de zin dat ik research verricht, om tot iets te komen dat op alle niveaus klopt. Het gaat dus niet alleen om mijn eigen vraagstelling, of die van een maatschappij in alle abstractie, maar ik vraag me ook af in welke omgeving het werk terecht komt. Dat kan in een architectuur zijn, maar dat kan ook een sociale omgeving zijn. In Brunssum mocht ik een ingreep in de omgeving doen, in een nieuwe energiezuinige woonbuurt. De woningen hebben zonnecellen, een atrium met glazen dak en een dakterras. Aan de bouwverordening was voldaan met betrekking tot lichtinval, dus de architect vond veel ramen in de buitengevel niet heel nodig. En aangezien ze geen tuin maar een dakterras hebben, kwamen de mensen nauwelijks spontaan met elkaar in contact. Dat liet ik meewegen in mijn werk voor die plek: een betonplaat met een hele lage tafel, met ingebouwde barbeque, en twee roestvrijstalen bankjes. Het verwees naar een plek waar mensen met elkaar in contact kunnen komen. Bij de onthulling organiseerden we een feest met kleine barbequetjes, ijskasten en muziek van een dj en een blaaskapel. De bewoners snapten daardoor beter wat ik met mijn nogal abstracte werk bedoelde. Want het is absoluut niet gebruiksvriendelijk; je moet je namelijk in een hele rare houding wringen wil je echt aan de tafel plaatsnemen. Het was eigenlijk heel vreemd om te merken dat mensen elkaar leerden kennen op het feest.”
Gaat het je ook om een bepaalde esthetiek bij je werk?
Devens: “Esthetiek vind ik verraderlijk. Bij mijn eigen kunst neem ik geen beslissingen zodat iets mooi wordt, maar vooral op grond van functionaliteit. Er kan maar één de beste oplossing zijn, in alle opzichten: hoe iets in de ruimte staat, hoe iets werkt.”
Perfectie heeft ook een vorm van schoonheid. De wiskundige formule waar geen speld tussen te krijgen is, beschouwen wis- en natuurkundigen vaak van grote schoonheid.
Devens:“Dat vind ik een goed voorbeeld van een vorm van esthetiek waar je niets aan hebt zonder die achtergrondinformatie. De functionaliteit van de formule zelf bepaalt dat het esthetisch is. Dat geldt ook voor kunst; de esthetiek kan alleen maar worden bepaald vanuit zo’n werk zelf. De rest is ruis.”
Ik kan me voorstellen dat ook bij jouw kunst voorkennis of achtergrondinformatie, van contemporaine kunst of jouw werk in het bijzonder, van belang is voor waardering – of op z’n minst begrip. Blijft er niet een klein, goed ingevoerd groepje over dat kan waarderen waar het mee wordt geconfronteerd?
Devens: “Dat denk ik niet. Je hebt wel l’art pour l’art, waarbij heel duidelijke relaties worden gelegd met de kunst zelf – de hedendaagse of de historische – en dat behandelt vaak de dynamiek van de kunst zelf. Die kunst wordt heel hermetisch voor buitenstaanders, maar ook sterk bevestigend naar zichzelf. Als er over geschreven moet worden, heeft men sneller een handvat, want de voorbeelden zijn bekend. Maar laat me dit voorbeeld geven: de punkmuziek van eind jaren 1970 is gemaakt vanuit vanuit onvrede met de maatschappij, maar ook met al die melodische en symfonische rock. Waarom zou je niet toe kunnen met drie akkoorden? Er heerste een sterke do-it-yourself-mentaliteit en een grote experimenteerdrift. Als je die muziek nu hoort, voel je onmiddellijk de energie en agressie. Ze heeft een duidelijke emotionele impact, zelfs als je niets weet van de maatschappelijke achtergrond. In analogie daarmee denk ik dat als je mijn werk met een open mind benadert, je de energie, de boosheid of het positivisme voelt. En op het moment dat je je erin verdiept, zul je ontdekken dat er meer lagen mogelijk zijn. Dan komt een rationele en eventueel maatschappelijke link naar boven.”
Je haalt niet de bekendheid van Atelier Van Lieshout, bijvoorbeeld.
Devens: “Ik heb er niet voor gekozen om voor een klein publiek te werken, maar dat is een situatie die ontstaat. Ik vind ook niet dat het publiek een bepaalde intellectuele bagage moet hebben, maar de zaken die mij interesseren zijn misschien niet zo voor de hand liggend en dan is het handig als je er iets vanaf weet. Van Lieshout begon zoals ik, er is ook een duidelijke overeenkomst in ons beider vroege werk. Hij maakte een duidelijke stap naar usability, waarom niet? De manier waarop hij nu als een superster produceert, daar heb ik echter weinig mee. Ik constateer dat we ons een andere kant op ontwikkelen.”
Geluid fysiek
Waarmee je ook bezig bent, geluid is een kern. Als het geen performance of concert is, wordt er bijvoorbeeld licht omgezet in of worden vormen vertaald naar geluid.
Devens: “Ja, dat is wel de materie die het meest voorkomt. Achteraf gezien ben ik als kunstenaar begonnen met alles dat mij fascineerde, te omarmen. Werken met geluid als medium en als discipline heeft uiteindelijk het meest handen en voeten gekregen. Daar weet ik ook het meest van af. Maar ik werk multidisciplinair met geluid, dus ik weet ook wel veel van andere dingen.”
Werk je vanuit muziek of vanuit geluid?
Devens: “Muziek is georganiseerd geluid, dat hebben anderen al duidelijk gemaakt. Als ik bijvoorbeeld een repetitief tikgeluid in een ruimte hoorbaar maak, dan staat die tik niet meer op zichzelf. Die tik is nu onvervreemdbaar verbonden aan de nagalm ter plaatse. De tik was wellicht nog niet bedoeld als muziek, maar alleen als een aanjager, als modulator. Het kan dan ‘muziek’ worden als aan meer voorwaarden – die worden gesteld vanuit de artistieke functie – wordt voldaan. Als het alleen maar in een akoestische constellatie kan klinken en daar exclusief mee verbonden blijft, wordt het wel site specific – maar het blijft muziek. Geluidskunst is eigenlijk een deel in muziek, dat de potentie heeft over te vloeien naar andere disciplines. Ik heb geen muzikale achtergrond, dus ik denk niet in noten of partituren. Ik benader muziek vooral op de manier van klankhoogte, volume, intensiteit, modulatie van tijd, in events.”
Weet je vooraf wat je gaat creëren of is het onbekend welke klanken en ontwikkeling er zal zijn?
Devens: “Ik laat wel toeval toe. Intuïtie is belangrijk. Daardoor gebeuren er dingen die niet vooraf zijn bedacht. Maar ik weet inmiddels beter wat ik kan verwachten, dan toen ik net met geluid bezig was en er nog niet zoveel van wist. Ik kan pas nu zeggen dat mijn composities een zekere compactheid beginnen te krijgen.”
Je spreekt van composities. Hoe bouw je ze op, hoe structureer je noise?
Devens: “Als ik iets componeer voor een cd is dat sowieso al anders dan iets dat ik voor een installatie of een site-specific werk maak. Of dan iets dat meer in een concertsituatie of in een performance terecht gaat komen, live voor een publiek. En of dat publiek zit of staat, want ook dat is bepalend. Bij cd’s kun je stellen dat ik niet alleen uitga van het onderzoek naar andere vormen van geluid of geluid maken, van het instrumentarium. Ik gebruik circuitbending, akoestische en elektroakoestische instrumenten, allerlei kinderspeelgoed, soms veldopnamen, maar uit zichzelf is dat allemaal nog niets. Ik vind het ook voor mezelf niet voldoende om alleen maar dat te presenteren. Ik denk dat ik er meer waarde aan geef als ik er intensiteit, tijd, ruimte, een spanningsboog aan kan toevoegen. Soms heb ik heel abstracte ideeën bij het opbouwen van een compositie. Ik wil bijvoorbeeld een spanning creëren door ritmes tegenover elkaar te zetten, die een verband aangaan. Soms heb ik een vaag idee omdat ik een patch heb gemaakt met software die modulair is. Andere keren ontstaat iets op een onbewaakt moment. Eigenlijk ontstaan mijn composities net zoals de installaties ontstaan, of zoals beelden.”
Soms stel je je publiek bloot aan bijna ondraaglijke noise. Waarom kies je daarvoor?
Devens: “Dat esthetische ‘genoegen’ is vaak onbehaaglijk en oncomfortabel. Onbehagen is ook een vorm van communicatie, met alle mogelijke nuance en detaillering. Het voordeel van een onbehagen is dat je een vorm van attentie evoceert die voor mij veel mogelijkheden biedt. Harde noise kan ook een middel zijn om geluid fysiek te maken, voelbaar bijna. Ik werk dan zoals een architect; ik maak ruimte door dit af te bakenen met volumes. Die ruimte krijgt kleur en betekenis door de vorm van de massa eromheen. Stilte bestaat alleen omdat er niet-stilte bestaat.”
Jazzmuzikant Eric Dolphy zei eens: ’Als de muziek stopt, is het geluid vervlogen in de lucht. Je kunt het nooit meer terughalen’.. Vind jij, voor wie muziek zo’n belangrijke plaats in het oeuvre inneemt, het niet spijtig dat zij zo vluchtig is?
Devens: “Ja, maar er blijft wel een residu achter bij de luisteraar. De ervaring maakt dat er daarna iets is veranderd. Wij kunnen het nog steeds hebben over performances van Dada of Fluxus, die eveneens gewoon weg zijn. Maar uiteindelijk is het niet van onvermijdelijk maatschappelijk belang. Kunst maakt misschien altijd een hulpeloze beweging, maar er worden wel uitspraken gedaan, en die staan. Als ik een installatie of een compositie maak, waarbij ik een ander soort werkelijkheid presenteer, dan kan ik alleen maar de hoop uitspreken dat er daarna iets voor de toeschouwer is veranderd. Veel of weinig, dat maakt niet zoveel uit: laat iets een indruk achter, dan is er al iets veranderd. Maar voor mensen die bij een tsunami dakloos zijn geworden, is dat minder van belang.”
Meer info
De meeste performances en muziek die hierboven worden aangehaald, kun je bekijken en beluisteren op de site www.pauldevens.nl
Discografie
Testing Ground (Moab Records, 2006, dvd-r)
Latitude (Moab Records, 2006, dvd-r)
Gunpop (Moab Records, 2005, cd-r)
DJ Lait Russe (eigen beheer, 2001, cd/cd-r)
Models (De Bank, 1996, audiocassette)
Signs Signals Tunes (Jan van Eyck Academie, 1992, cd)